Nikogo dzisiaj nie dziwi, że ktoś z naszej rodziny czy też znajomych mieszka na stałe za granicą. Zjawisko to spowodowane możliwością podjęcia się bardziej atrakcyjnej pracy poza rynkiem krajowym, jak również otwarciem granic i szeroko rozumianej globalizacji. Mieszkając za granicą tak jak i w Polsce z czasem gromadzimy majątek podlegający prawu dziedziczenia. Jednakże co w sytuacji, gdy spadkodawca umiera za granicą, a członkowie najbliższej rodziny, którzy zaliczają się do kręgu spadkobierców mieszkają w Polsce. Pojawia się wówczas pytanie – Jak przeprowadzić sprawę o uzyskanie spadku zagranicznego?
Po pierwsze należy określić który sąd będzie właściwy do stwierdzenia nabycia spadku?
W przypadku śmierci obywatela polskiego, mającego miejsce zamieszkania za granicą należy ustalić, czy w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku istnieje jurysdykcja krajowa. Jurysdykcja krajowa w prawie cywilnym oznacza ogólną właściwość tj. kompetencję sądu do rozstrzygania spraw cywilnych na jego terytorium. Właściwość sądu z kolei to pojęcie, które ogranicza się do ustalenia, który z konkretnych sądów na terytorium Polski jest właściwy do rozpoznania danej sprawy. Konsekwencją posiadania jurysdykcji krajowej jest stosowanie przez polskie sądy polskiego prawa materialnego jak i procesowego do rozstrzygnięcia sprawy.
Do jurysdykcji krajowej należą sprawy spadkowe, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci był obywatelem polskim lub miał miejsce zamieszkania bądź miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1108 § 1 KPC) jak również w sytuacji, jeżeli majątek spadkowy albo jego znaczna część znajduje się w Rzeczypospolitej Polskiej (art. 1108 § 2 KPC). Jest to jurysdykcja tzw. fakultatywna, co oznacza, że wniosek o stwierdzenie nabycia spadku może rozpoznać sąd polski lub sąd państwa obcego, a wniesienie sprawy do jednego z nich zależeć będzie od potencjalnych spadkobiercy. Dla przyjęcia jurysdykcji krajowej polskiej wystarczające jest zaistnienie choćby tylko jednej z okoliczności, o której mowa w przepisie art. 1108 k.p.c.
Niejednokrotnie spór pomiędzy spadkobiercami skupia się na tle jurysdykcji i ustalenia prawa właściwego dla spadku. Różniące się między sobą normy prawa spadkowego powodują, iż scheda spadkowa danego spadkobiercy ustawowego może być większa w jednym kraju niż w drugim. Dla przykładu, podział majątku spadkowego pomiędzy małżonka i dzieci spadkodawcy w większości stanów USA następuję odmiennie niż ma to miejsce w Polsce. W inny sposób dzielone są także wspólne małżeńskie nieruchomości stanowiące składniki majątku dorobkowego małżonków.
Co w sytuacji, gdy w skład masy spadkowej wchodzi nieruchomość położona za granicą?
Niewątpliwie sądy polskie nie mają jurysdykcji krajowej w tym zakresie. Należy konsekwentnie przyjmować, że sprawa należy do jurysdykcji wyłącznej sądu państwa obcego miejsca położenia nieruchomości. Potwierdza to chociażby orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 1975 r., wydane w sprawie o sygn. akt III CZP 78/75, którego treść została powtórzona w uchwale podjętej w dniu 2 kwietnia 1982 r., w sprawie o sygn. akt III CZP 8/82. Jeżeli nieruchomość wchodząca do spadku będzie położona w Rzeczypospolitej Polskiej lub rozstrzygnięcie dotyczy praw rzeczowych na nieruchomości, wówczas jurysdykcja krajowa sądów polskich nad sprawą spadkową w tym zakresie będzie miała charakter wyłączny na podstawie art. 11102 KPC.
Co więcej, zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1969 r. wydanej w sprawie o sygn. akt. III CZP 23/69, postępowanie spadkowe po cudzoziemcu w zakresie dotyczącym nieruchomości położonej w Polsce podlega wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów polskich. Analogicznie postępowanie spadkowe po cudzoziemcu w zakresie wchodzącego do spadku własnościowego prawa do lokalu w spółdzielni mieszkaniowej na terenie Polski (post. SN z dnia 13 października 1986 r., I CR 272/86), jak i gospodarstwa rolnego położonego w Polsce (por. uchw. SN z dnia 28 maja 1969 r., III CZP 23/69) podlega także wyłącznej jurysdykcji krajowej sądów polskich.
Zasadą jest, że stwierdzenie nabycia spadku powinno dotyczyć całego majątku jaki pozostawił spadkodawca i że ograniczenie się do stwierdzenia nabycia spadku tylko względem części majątku spadkowego jest niedopuszczalne. Niemniej jednak z uwagi na ograniczenia wynikające z jurysdykcji należy niekiedy majątek spadkowy podzielić na dwie części: jedną stanowią nieruchomości położone zagranicą, a drugą pozostały majątek na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Co w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił testament? Czy testament sporządzony za granicą będzie ważny?
O ważności testamentu, o jego formie, w jakiej może być on sporządzony, decyduje bezwzględnie polskie prawo. Kodeks cywilny dzieli testamenty na zwykłe (art. 949–951 KC) i szczególne (art. 952–954 KC). Do testamentów zwykłych należą:
1) testament własnoręczny (holograficzny – art. 949 KC);
2) testament allograficzny (art. 951 KC);
3) testament notarialny (art. 950 KC).
Charakteryzują się one tym, że mogą być sporządzone przez każdą osobę mającą zdolność do czynności prawnych w każdym czasie. Jeżeli taki testament nie zostanie odwołany przez spadkodawcę, będzie ważny niezależnie od tego, ile czasu upłynie pomiędzy sporządzeniem testamentu a śmiercią spadkodawcy. Testament szczególny może być sporządzony tylko w razie istnienia określonych w ustawie szczególnych okoliczności, a ich moc prawna jest ograniczona w czasie (art. 955 KC). Okolicznością taką jest obawa rychłej śmierci spadkodawcy oraz brak możliwości sporządzenia testamentu we wskazanych wyżej formach. Do testamentów szczególnych należą: testament ustny, testament podróżny oraz testament wojskowy.
Ważny zatem będzie testament własnoręczny (holograficzny) spisany za granicą, jeśli spełni wszystkie wymagania formalne przewidziane w polskim kodeksie cywilnym. Po pierwsze, cały tekst testamentu musi zostać spisany własnoręcznie. W XXI wieku, gdy pismo ręczne jest niemal powszechnie zastępowane wydrukami komputerowymi i w praktyce ogranicza się w zasadzie do składania podpisów, niewątpliwie wymaganie to nie jest zgodne z powszechną intuicją. W efekcie zdarzają się więc testamenty holograficzne będące wydrukami komputerowymi jedynie podpisanymi własnoręcznie przez spadkodawcę, których nie można uznać za ważnie sporządzone testamenty własnoręczne.
Po drugie, testament holograficzny musi być podpisany. Brak normatywnej jednoznacznej definicji podpisu w prawie polskim powoduje, że wymaganie to jest szczególnie „zdradliwe”. Po trzecie, niezbędne jest opatrzenie testamentu własnoręcznego datą jego sporządzenia. Wymaganie to, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich, nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Jeżeli w konkretnej sytuacji spełnione zostaną funkcje, jakich realizację ma zapewnić umieszczenie daty na akcie ostatniej woli, o których mowa w art. 949 § 2 KC, to wówczas mimo braku daty testament zostanie uznany za ważny i skuteczny.
Podkreślić należy, że ważny również będzie testament notarialny w sytuacji, gdy odpowiada prawu państwa, w którym został spisany. Oznacza to m.in., że jeśli np. osoba, która chce przekazać testamentem nieruchomość znajdującą się w Polsce, a mieszka w USA, może się udać do tamtejszego notariusza, który spisze jego ostatnią wolę zgodnie z wymaganiami przewidzianymi dla testamentów przez prawo amerykańskie obowiązujące w danym stanie. Taki testament będzie wówczas ważny także w świetle prawa polskiego. Sąd Polski zachowuje w takiej sytuacji także możliwość zbadania ważności testamentu zagranicznego w świetle przepisów państwa, gdzie został sporządzony. Traci jednak tą kompetencję, gdy ważność testamentu jest przedmiotem postępowania przed sądem zagranicznym bądź, gdy została już tam określona.
Kwestię wykonalności na terytorium Polski testamentu sporządzonego za granicą reguluje ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe. Zgodnie z art. 66a Prawa prywatnego międzynarodowego, który został wprowadzony mocą ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o notariacie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2015 r. poz. 1137), która weszła w życie dnia 17 sierpnia 2015 r. wskazuję, że „Prawo właściwe dla spraw spadkowych określa rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego (Dz.Urz. UE L 201 z 27.07.2012, str. 107, z późn. zm.).”
Adwokat Iwona Smolińska
Adwokat Jarosław Kurpiejewski
Kontakt:
Biuro w Warszawie: biuro@ilaszlawfirm.com
Biuro w Nowym Jorku: office@ilaszlawfirm.com